DẤU ẤN HOÀNG GIÁP GIỮA THỜI LOẠN
Nguyễn Hoành Từ, tên thật Nguyễn Đình Thung (1536-1599), là hậu duệ đời thứ 6 của Thái sư Cương Quốc công Nguyễn Xí, một danh tướng lẫy lừng thời Lê sơ.
Cuộc đời ông gắn liền với bối cảnh Lê – Mạc phân tranh đầy biến động. Từ Lam Kinh (Thanh Hóa), ông theo gia đình vào làng Phật Nạo – vùng đất nay thuộc phường Hà Huy Tập, tỉnh Hà Tĩnh. Để tránh sự truy sát của chúa Trịnh nhắm vào thân phụ mình, Nguyễn Hoành Từ phải đổi tên, ẩn tích và ứng thí ra Bắc, mở ra một sự nghiệp hiển hách.
Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng là thần đồng, sớm đỗ cử nhân và được vua Lê, chúa Trịnh trọng dụng. Năm 1577 (khoa Đinh Sửu), khi 42 tuổi, ông đỗ Nhị giáp chế khoa (Hoàng giáp), xếp thứ 5 trong bảng vàng tiến sĩ và được khắc tên tại bia đá Văn Miếu – Quốc Tử Giám. Đây là niềm tự hào của dòng họ Nguyễn, vốn nổi danh về võ công nay thêm rạng rỡ bởi văn tài. Tuy nhiên, sau khi đỗ đạt, ông không chọn con đường yên phận chốn quan trường mà bước vào một hành trình cam go – phụng sự cho triều Lê Trung Hưng, kháng cự lại thế lực tiếm quyền của nhà Mạc.
Thời cuộc khi ấy đầy rẫy hiểm nguy. Đất nước rơi vào cảnh "nội hàn ngoại khấu", lòng người chia cắt, đao binh khắp chốn. Nhưng giữa thời cuộc nhiễu nhương đó, Nguyễn Hoành Từ vẫn giữ trọn khí tiết. Khi đất nước đối diện với cuộc phân tranh Nam – Bắc triều, Nguyễn Hoành Từ từng được phái đi sứ sang nhà Mạc. Tại đây, giữa vòng vây cám dỗ quyền lực, sắc đẹp, của cải, thậm chí bị tù đày tra tấn, ông vẫn một lòng không khuất phục. Sự cứng cỏi ấy đã làm chấn động triều Mạc. Cuộc vượt ngục đầy ngoạn mục trở về của ông đã khiến triều đình nhà Lê xúc động đến mức phong tước “Tiết Nghĩa Quận Công” như một biểu tượng sống của lòng trung kiên, đạo lý và phẩm giá.
Ông từng bước khẳng định tài năng trên cả văn đàn và chiến địa. Là người được triều đình nhà Lê tin tưởng, ông được giao giữ nhiều chức vụ trọng yếu: Đông các hiệu thư, Tả thị lang bộ Binh, Hữu thị lang bộ Lại, được phong tước Quận công. Trí dũng song toàn, ông cùng nhiều tướng lĩnh góp phần tạo thế vững chắc cho quân Lê trong cuộc kháng chiến lâu dài chống nhà Mạc.
Trong sách Đại Việt sử ký toàn thư, Nguyễn Hoành Từ còn được ghi nhận là người đã “Khám lý binh ngục” – phụ trách điều tra, xét xử, chỉnh đốn lại guồng máy hành pháp đang suy thoái. Khi dân tình oán thán vì nạn tham quan, cường hào lộng hành, thì Nguyễn Hoành Từ lại một lần nữa tỏa sáng trong vai trò người cầm cán cân công lý, mang lại sự bình ổn cho xã tắc.
Không chỉ là vị đại thần hết lòng vì nước, Nguyễn Hoành Từ còn là người tiêu biểu cho cốt cách của giới nho sĩ: dũng cảm, minh triết và cương trực. Ông không màng danh lợi, chỉ một lòng theo đuổi lý tưởng phò Lê diệt Mạc, giữ vững chính thống quốc gia. Cái tên Nguyễn Hoành Từ vì thế luôn được nhắc đến như một tấm gương tiết nghĩa sáng ngời giữa những trang sử đẫm máu và nước mắt.
Đặc biệt, với hiểu biết sâu rộng về y học, thiên văn, địa lý và phong thủy, Nguyễn Hoành Từ đã có nhiều đóng góp quan trọng cho triều đình trong các chiến lược đối nội, đối ngoại và ổn định xã hội. Ông tham mưu nhiều kế sách giúp vua Lê, chúa Trịnh đánh thắng nhà Mạc và có công lớn trong việc giúp nhà Minh công nhận chính thống cho vua Lê Thế Tông – một bước ngoặt lớn củng cố vị thế nhà Lê. Với những đóng góp to lớn ấy, ông được triều đình phong tước “Tiết Nghĩa Quận công”.
Sau khi mất vào năm 1599, vua Lê truy phong ông là “Phúc thần, Hoành Bác đại vương” - tước phong cao quý nhất mà triều Lê dành cho các bậc công thần thượng đẳng - đồng thời ban chiếu cho dân sở tại lập đền thờ. Đến thời Nguyễn, ông tiếp tục được ban sắc phong là “Dực bảo Trung hưng, Trung đẳng thần”.
Khi qua đời, di hài ông được rước bằng 24 chiếc thuyền rồng từ thành Thăng Long về quê nhà Phật Nạo, an táng tại làng Nủi (nay là tổ dân phố Tân Hòa, phường Hà Huy Tập, tỉnh Hà Tĩnh), nơi dây dân gian đến nay vẫn gọi kính cẩn là “Lăng Quan Nghè”.
Nhân dân và con cháu đã lập đền thờ ông tại làng Phật Nạo, tôn vinh ông làm Thành hoàng làng, trấn giữ linh khí quê hương. Đến năm 1976, để thuận tiện cho việc trông coi và gìn giữ, dòng họ Nguyễn đã di dời phần mộ ông về khu vực đền thờ, hợp nhất không gian thờ tự và an táng, tạo nên một quần thể di tích trang nghiêm, linh thiêng.
HÀNH TRÌNH GIỮ GÌN DI SẢN
Ngôi đền và phần mộ Nguyễn Hoành Từ tọa lạc trên khu đất hơn 1500m2 tại làng Phật Nạo – nay là tổ dân phố Bình Tiến – phường Hà Huy Tập – tỉnh Hà Tĩnh. Trải qua nhiều thế kỷ, nơi đây được con cháu và Nhân dân quanh vùng nối đời phụng thờ, bảo vệ.
Năm 2004, quần thể đền thờ, lăng mộ Nguyễn Hoành Từ được xếp hạng là khu di tích cấp tỉnh. Khi ấy, nơi đây chỉ còn lại phần mộ, thượng điện và cặp nghê đá cổ. Từ đó, hành trình 20 năm nối dài, bằng tâm huyết của dòng họ Nguyễn cùng sự quan tâm của chính quyền, một diện mạo mới đã được kiến tạo. Nhà bái đường, trung điện, thượng điện, bia đá ghi danh hậu duệ, cổng chính, hàng rào, lối gạch… được xây dựng, trả lại dáng vóc tôn nghiêm.
Trong hành trình ấy, phải kể đến công lao của ông Nguyễn Hoành Tùng - hậu duệ đời thứ 17 - đã miệt mài sưu tầm tư liệu, kết nối họ hàng, vận động công đức, làm cầu nối hồi sinh không gian thờ tự. Nhờ sự vận động này, năm 2003, ông Nguyễn Đình Thành ở TP Hồ Chí Minh đã công đức cả trăm triệu đồng xây nhà bái đường, tạo nền tảng để di tích được hồi sinh. Từng viên gạch, từng mái ngói được chắt chiu qua nhiều thế hệ đã làm sống lại toàn bộ không gian linh thiêng của tổ tiên dòng họ Nguyễn.
Tháng 11/2024, sau chặng đường dài, quần thể Đền thờ và Lăng mộ Nguyễn Hoành Từ chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Niềm vui ấy là sự tri ân, đồng thời cũng khẳng định sức sống vẹn tròn của lịch sử dân tộc. Di tích quốc gia này không chỉ là niềm tự hào của riêng dòng họ Nguyễn, mà còn là niềm hãnh diện của phường Hà Huy Tập và đất Hà Tĩnh – nơi sản sinh nhiều danh nhân như Trần Mậu, Trương Quang Trạch, Dương Xuân Ban, Lê Tự Biên...
Tên tuổi của Nguyễn Hoành Từ không chỉ ghi dấu trong sử sách mà còn hiện hữu rõ nét trong đời sống địa phương. Tại Hà Tĩnh có hai tuyến đường mang tên ông; trường THCS Tân Lâm được đổi tên thành Trường THCS Nguyễn Hoành Từ. Ngày nay, Đền thờ và Lăng mộ Nguyễn Hoành Từ đã trở thành địa chỉ đỏ quen thuộc, nơi hằng năm học sinh, giáo viên các nhà trường trên địa bàn đến thắp hương, tưởng nhớ và học tập về tấm gương một vị quan thanh liêm, tài đức.
Phó Chủ tịch UBND phường Hà Huy Tập Lê Thị Thanh Vân khẳng định: “Di tích Đền thờ và Lăng mộ Nguyễn Hoành Từ được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia chính là niềm vinh dự lớn lao cho địa phương. Đây không chỉ khẳng định giá trị bền vững của quá khứ mà còn là nguồn động lực to lớn cho sự phát triển trong tương lai của phường Hà Huy Tập. Trong thời gian tới, chính quyền và Nhân dân phường Hà Huy Tập sẽ tiếp tục đẩy mạnh công tác bảo tồn -tôn vinh và phát huy giá trị của di tích để nơi đây không chỉ là điểm đến văn hóa – tâm linh, mà còn là trường học lịch sử sống động cho thế hệ mai sau”.
Hành trình gìn giữ quần thể đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ là cách mà hậu thế trả nghĩa cho tiền nhân. Từ một vùng đất từng thấm bụi thời gian, nay di tích đã hồi sinh như nhịp đập âm thầm nối liền quá khứ và hiện tại. Ngọn lửa tiết nghĩa mà Nguyễn Hoành Từ để lại từ giữa những năm tháng binh đao vẫn bền bỉ cháy trong tâm thức người dân quê, soi sáng những giá trị trung liệt, nhân nghĩa để hôm nay, giữa đời sống mới, lịch sử và văn hóa quê hương vẫn còn nguyên vẹn một điểm tựa thiêng liêng./.