Nguyễn Hoành Từ tên thật là Nguyễn Đình Thung (1536–1599), là bậc danh thần triều Lê – Trịnh, ông là hậu duệ đời thứ 6 của Thái sư Cương Quốc công Nguyễn Xí - một danh tướng lẫy lừng thời Lê sơ. Cuộc đời của ông gắn liền với bối cảnh Lê - Mạc phân tranh đầy biến động. Từ Lam Kinh (Thanh Hóa), ông theo gia đình vào làng Phật Nạo - vùng đất nay thuộc phường Hà Huy Tập - để tránh sự truy sát của chúa Trịnh. Nguyễn Hoành Từ phải đổi tên, sống ẩn tích và ra bắc ứng thí.

Nổi tiếng thông minh từ thuở nhỏ, ông sớm đỗ cử nhân, sau đó đỗ Nhị giáp chế khoa (Hoàng giáp) khoa Đinh Sửu 1577, đứng thứ 5 bảng vàng tiến sĩ, được khắc tên tại bia đá Văn Miếu Quốc Tử Giám.

Trên bước đường làm quan, ông đã tham mưu nhiều kế sách quan trọng, góp công lớn vào việc đánh bại nhà Mạc, bảo vệ và phụng sự cho triều Lê, được triều đình giao giữ nhiều chức vụ trọng yếu như Đông các hiệu thư, Tả thị lang bộ binh, hữu thị lang bộ lại và được phong tước “Tiết Nghĩa Quận công”. Sau khi mất, vua Lê truy phong “Phúc thần, Hoành Bác đại vương", cho dân làng lập đền thờ tôn vinh ông làm Thành hoàng làng để trấn giữ linh khí quê hương.

Mộ và đền thờ của ông hiện tọa lạc tại làng Phật Nạo xưa (nay là tổ dân phố Bình Tiến, phường Hà Huy Tập). Để ghi nhận công lao to lớn của ông, năm 2004, quần thể mộ và đền thờ Nguyễn Hoành Từ được công nhận di tích cấp tỉnh; đến tháng 11/2024, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức xếp hạng Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Phát biểu tại buổi lễ, lãnh đạo tỉnh Hà Tĩnh khẳng định: Việc mộ và đền thờ Nguyễn Hoành Từ được xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia là sự kiện có ý nghĩa chính trị – văn hóa sâu sắc, khẳng định giá trị trường tồn của di sản, đồng thời là niềm vinh dự, tự hào và cũng là trách nhiệm của các thế hệ hôm nay trong việc gìn giữ, tôn tạo, phát huy di sản văn hóa cha ông.

Lễ đón nhận Bằng xếp hạng hôm nay là dấu mốc quan trọng trong công tác bảo tồn di sản văn hóa của địa phương, góp phần hiện thực hóa Nghị quyết của Đảng về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Từ niềm tự hào này, cấp ủy, chính quyền và nhân dân phường Hà Huy Tập tiếp tục đẩy mạnh xã hội hóa, huy động nguồn lực trùng tu, tôn tạo, phát huy giá trị di tích, biến nơi đây thành điểm đến văn hóa – lịch sử tiêu biểu, phục vụ giáo dục truyền thống và phát triển du lịch bền vững./.